Kışanak: PKK’den önce Kürt sorunu yok muydu?

img
ANKARA - İktidarın “Kürt yurttaşlarımızla hiçbir sorunumuz yok” söylemleriyle Türkiye’deki sorunları gölgelemeye çalıştığına dikkat çeken Gültan Kışanak, “PKK’nin öncesinde Kürt sorunu yok muydu?” diye sordu.
 
DAİŞ’in Kobanê’ye yönelik saldırıları üzerine 6-8 Ekim 2014’te gerçekleşen protesto eylemleri gerekçe gösterilerek Halkların Demokratik Partisi (HDP) eski Eş Genel Başkanları, Merkez Yürütme Kurulu (MYK) üyelerinin de aralarında bulunduğu 17’si tutuklu 108 ismin yargılandığı Kobanê Davası’nın 19’uncu duruşma periyodu, 3’üncü oturumuyla Sincan Cezaevi Kampüsü Duruşma Salonu’nda görüldü.
 
Ankara 22’nci Ağır Ceza Mahkemesi heyeti tarafından görülen davanın duruşmasına, HDP Hukuk Komisyonu ve Özgürlük için Hukukçular Derneği (ÖHD) üyesi avukatların yanı sıra baro başkanları katıldı.
 
Sincan Kapalı Cezaevi’nde tutulan siyasetçilerin bir kısmı duruşmaya gelirken, farklı cezaevlerinde tutulanlar ise duruşmaya Ses ve Görüntü Bilişim Sistemi (SEGBİS) aracılığıyla bağlandı. Kimlik tespitinin ardından dosyaya eklenen evrakların okunmasıyla başlayan duruşma, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi eski Eşbaşkanı Gültan Kışanak’ın savunmasıyla devam etti.
 
‘ORTAK NOKTAMIZ TEMEL HAKLAR’
 
Ortak yaşam vurgusu yapan Kışanak, barış süreçlerinin önemine dikkat çekti. Kışanak, “Dünyanın hiçbir yerinde farklı toplumsal ve sınıfsal kesimler birebir aynı hedeflere yönelmezler ama ufak bir noktada buluşup birlikte yaşamayı becerebilirler. Biz bunun için umutlanmıştık. Ortak noktamız barış, özgürlük ve temel haklar. Siyasi yaklaşımlarımızdaki farklılıklar haklı olarak devam edebilir ama barış içerisinde itiraz etme hakkımızı kullanarak daha demokratik bir gelecek kurabiliriz. Tarihin hiçbir aşamasında insanlar en mükemmel toplumsal yaşamı oturup bir anlaşmayla kurup devam etmemişlerdir. Bu bir inşa sürecidir. O nedenle bir 1993’deki ateşkesten barış umudumuzu çok yüksek tutmuştuk. Demokrasiyi ve barışı adım adım inşa edecektik. Maalesef barışa çok yaklaştığımız bu süreç akamete uğratıldı. Keşke bu süreci, bu ülkenin geleceğine dair hayalleri olan insanlarla dışarıda tartışabilseydik” dedi.
 
Kışanak, şöyle devam etti: “2005’te başlayan, 2008’de Oslo’da devam eden ancak akamete uğratılan sonrasında ise 2013’te de yeniden başlayan çözüm sürecini anlatacağım. 7 yıl boyunca yaşananlar nedeniyle şu anda barış ihtimaline çok uzak bir noktaya atıldı bu ülke. İmkansız mı? Değil, insanın doğasında barış var. İnsanların toplumsal bir varlık olarak bir araya getiren şey çözüm üretebilme becerisidir. Yan yana durmayı, birlikte mücadele etmeyi ve geleceği birlikte kurmayı başarabilmiş canlılardan bir tanesidir. O yüzden bu 7 yıllık sürece rağmen çözümün mümkün olduğuna ve mutlaka gerçekleşeceğine dair umudum var.
 
HAKİKATİN ÜSTÜNÜ ÖRTME DAVASIDIR
 
Bu dava 2016’da yapılan siyasi darbenin yargı ayağıdır. Bu dava sizlere Saray’dan sipariş gönderilmiş. Toplumu diken üstünde tutmak ve buradan iktidar devşirmek isteyenlerin kurduğu bir davadır. Bu dava kadınların eşitlik ve özgürlük mücadelesine karşı açılmış bir davadır. Bu dava Kürt sorunu davasıdır. Bu dava belediyelerimize atan kayyım rejimi davasıdır. Demokrasinin ortadan kaldırıldığının nişanesidir. AİHM’e karşı hamle yapma davasıdır. Ki bu hamlelerin sonu Türkiye’yi demokratik ülkelerden koparma hamlesidir. Bu dava gerçek failleri saklama, hakikatin üstünü örtme davasıdır. Bu dava otoriter tek adam rejiminin davasıdır. Bizler de bu davada sanık olarak gözükse de tarih bizlerin davacı olduğunu kanıtlayacaktır.
 
‘KATLEDİLEN KADINLARDAN TALİMAT ALDIM’
 
Biz kadınlar eşitlik mücadelesine emek verdiğimiz için suçlanıyoruz. Bizlere neden ‘8 Mart mitinglerine kimin talimatlarıyla katıldın’ diye soruyorlar. Ben talimatı bütün kadınlardan aldım. Erkeklerin katlettiği kadınlardan talimat aldım. Hani örtbas ettiğiniz, yargının indirim verdiği kadın cinayetleri var ya. O cinayetlerde yaşamlarını yitirmiş kadınlardan aldım talimatı. Kadın meclisi toplantılara katılmışız diye suçlanıyoruz. ‘Siz niye toplandınız’ diye soruyorlar. Ya sana ne? Bu dava kadın özgürlük mücadelesine açılmış bir davadır. Bu davayı hazırlayanlar kadın düşmanıdır. 25 Kasım’da dünyanın her yerinde kadınlar sokağa çıkar. Şiddetin bir insanlık suçu olduğunu haykırmak için sokağa çıkarlar. Gurur duyuyorum kendimle. Hayatım boyunca hiçbir şiddete boyun eğmedim, eğmeyeceğim. Ama siz bizi 25 Kasım vesilesiyle yapılan eylem ve etkinliklere katıldığımız için yargılıyorsunuz.
 
Ardından duruşmaya 14.00’a kadar ara verildi.
 
KALSEN: BAĞIMSIZ YARGILAMA BEKLİYORUZ
 
Duruşma verilen aranın ardından Dersîm Barosu Başkanı Fatma Kalsen’in söz almasıyla devam etti. Kalsen, Kobanê Davası’nın Devlet Güvenlik Mahkemelerini aratmadığını ifade etti. Siyasetçilerin insan hakları ve demokrasi için çalışma yaptıklarını hatırlatan Kalsen, “Bu yargılamada silahlı terör örgütü üyeleri olarak yargılanmaları aslında halk nezdinde çok da karşılık bulmuyor. Bizler de bu anlamda hem Anayasa’nın hem de yasaların mahkemeye yüklemiş olduğu tarafsız ve bağımsız yargılama yapma yükümlülüğü kapsamında bir yargılama bekliyoruz” dedi.
 
‘KÜRTLER OLMASAYDI BU DAVA OLMAYACAKTI’
 
Sonrasında Gültan Kışanak’ın savunması devam etti. İktidarın aslında diyalog, barış ve bir arada yaşama isteğini cezalandırmak istediğine vurgu yapan Kışanak, “Bizim gerçekte bunların ne kadar vesayet rejimine karşı olduklarını sorgulama hakkımız var. Bu dava çözüm sürecine karşı açılmış bir davadır. İnanç, kültür ve kimliği ne olursa olsun toplumun büyük bir kesimi bu süreci destekliyordu. Bu dava barış umuduna karşı açılmış bir davadır. Kürt sorunu olmasaydı, bu ülkede yaşayan ve kendisini Kürt olarak tanımlayan insanlar olmasaydı bu dava olmayacaktı. Bu dava Kürtlerin kendi kimliği ve diliyle eşit yurttaş olarak yaşama isteğine karşı açılmış bir davadır” diye konuştu.
 
‘KANDAN NEMALANIP İKTİDARLARINI SÜRDÜRMEK TERCİHTİR’
 
Kışanak, sözlerini şöyle sürdürdü: “Eğer bugün Türkiye’nin Rojava sınırının bazı kentlerine El-Nusra, HTŞ ya da DAİŞ yerleştiyse, bu Kürtleri bu coğrafyadan silmek isteyenlerin pratiğinin sonucudur. Evet, vicdanlı ya da demokrat olmayabilirsiniz ama insan birazcık akıllı olur. Tarihten bu yana bu topraklarda yaşamış, tarihsel olarak insanlığa artısıyla eksisiyle çok şey katmış Kürt halkı, bu topraklarda yaşıyor. Ne yapacaksınız? Yapılması gereken tek şey, ‘Bu nüfusu Cumhuriyet içerisinde kimliği ve kültürüyle olanakları yaratıp, çatışmadan yolumuza nasıl devam ederiz’ diye düşünmek lazım. Bizim yapmamız gereken sorunlarımızı çözmek. ‘Kürt yurttaşlarımızla hiçbir sorunumuz yok’ diye bir hikaye anlatmayın. PKK’nin öncesinde Kürt sorunu yok muydu? Bu cümleden yola çıkarak ülkedeki tüm gözyaşlarını, kayıpları ve savaşı gölgeleyemezsiniz. Ölümden ve kandan nemalanıp iktidarlarını sürdürmek bir tercihtir, zorundalık değil.
 
Eleştirel düşüncenin olmadığı yerde diktatörler hüküm sürer. Birileri diktatör olma hevesinde diye biz demokrasiye sahip çıkmaktan vaz mı geçeceğiz? Hayır. Siyasi partimizin programında yazan politik hedeflerimizi gerçekleştirmek için yaptığımız tüm açıklama, yürüyüş ve benzeri konular demokrasinin gereğidir. Batı demokrasisine çok mu bayılıyoruz. Hayır. Sömürgeci talepleri ortadadır ama en nihayetinde AİHS, bütün insanlık tarihi boyunca verilen mücadele sonucu ortaya çıkmış bir metindir. Devletlerin diktatör olarak zulmetmesini az çok önleyen yasal bir metindir. Demokratik dünyayla bu sözleşme üzerinden bağ kuruyoruz. Birileri ‘AİHS’i de kaldırır, DAİŞ’in kurallarına göre uygun bir sözleşme yapabiliriz’ diyebilir ama bu ülkede vicdanı olan hiçbir insan, ne Taliban’ın ne de DAİŞ’in hukukunu kabul etmez. Türkiye’yi buna yamayamazsınız.”
 
DEMOKRATİK ORTADOĞU VURGUSU
 
Kışanak, milletvekilliği döneminde Meclis’te yaptığı bir konuşmadan alıntı yaptı: “Ortadoğu’da demokratik bir birliği hedef alan politikalar hayata geçirilmeli. Tüm halkların hakların güvence altına alan, herkesin kendisini yönetime katma imkânına sahip Demokratik Ortadoğu hepimizin hayali olmalı. Türkiye her an bölgesel bir savaşın içerisinde bulabilir. Tüm halkları Ortadoğu barışından yana bir tutum almaya davet ediyoruz. Aksi takdirde savaşı çıkaran AKP, faturasını ödeyen ise halklar olur. Herkesin savaş politikasına karşı ayağa kalması ve barışı savunan bir politikaya iktidarı zorlaması gerekiyor.”
 
Kışanak, son olarak “Geleceğimiz savaşta değil, barıştadır. Herkesi gelecekte yan yana barış içerisinde yaşama hayalimizi paylaşmaya davet ediyorum” diye seslendi.
 
Kışanak’ın beyanlarının ardından duruşmaya yarın saat 10.00’a kadar ara verildi.

Diğer başlıklar

13:53 15 il için 'sarı kod' uyarısı
13:52 19 gazetecinin davası: 10 tanık dinlenmeyecek, yurt dışı yasağı kaldırılmadı
13:29 KESK’ten OVP ile dayatılan kölelik koşullarına karşı mücadele çağrısı
13:27 Bedirhanoğlu'ndan komisyona: Yerinden yönetim talep ediyorum
13:17 31 yılın ardından tahliye edildi
12:38 Barış Anneleri'nden konferans hazırlığı
11:56 Amed'deki 'umut hakkı' yürüyüşünde öne çıkan talepler
11:47 AK, Türkiye'yi Demirtaş'ı serbest bırakmaya çağırdı
11:19 Meclis komisyonunun 11’inci toplantısı başladı
11:01 AK'den 'umut hakkı' kararı: Türkiye’ye süre verdi, komisyona işaret etti
10:16 İddia: Müdür karanlık geçmişini perdelemek için tahliyeleri erteliyor
10:12 ‘Rant’ projeleri reddedilince DEM Parti’yi karaladılar
09:59 İşte Türkiye’nin 'statüsüz Kürt' diplomasi trafiğinin detayları
09:51 Wan’daki kayyımdan kışkırtıcı adım
09:35 Wan'dan haykırdılar: Öcalan'ın özgürlüğü Kürtlerin özgürlüğüdür
09:10 Musa Anter ve Özgür Basın Şehitleri Gazetecilik Ödülleri açıklandı
09:05 Rapor: Depremzedelerin koşulları değişmedi, sağlık sorunları arttı
09:03 Gimgim’da bal hasadı: Bu sene verim de kalite de düşük
09:02 Sağlıkta şiddetin boyutu: 13 yılda 123 bin başvuru
09:00 ‘Kadınların dahil olduğu bir çözüm süreci birlikte yaşamı temin edebilir’
09:00 18 EYLÜL 2025 GÜNDEMİ
17/09/2025
23:27 Şara ile Kalın görüşmesinde anlaşmazlık
23:15 Hunergeha Welat'tan 'Vê carê rast e' klibi
22:57 Keskin Bayındır: Kanunlar artık 'Öcalan özgür olmalı' diyor, uygulayın
21:27 Fed’den yılın ilk faiz indirimi
21:18 Komisyonun 10'uncu toplantısı sona erdi: Etkili adımlar atılsın
21:08 Amed'de sağlıklı yaşam için bisiklet turu
20:44 Mersin'de polisin 2 saatlik ablukasını aşan kitle yürüdü
20:28 ‘Barış istiyoruz’ kampanyasına yoğun ilgi
19:50 Çiğdem Kılıçgün Uçar: Umut hakkı demokratik entegrasyon için önemli anahtardır
19:14 İsviçre'den seslendiler: Umut hakkı tanınsın, barış yolu açılsın
19:04 KHK eylemi 338'inci haftasında
18:55 Wan’da binler Abdullah Öcalan’ın fiziki özgürlüğü için yürüdü
18:33 Akademisyenler Meclis komisyonunda: Anayasa barışa dönük bir dille yeniden kaleme alınabilir
17:47 Gazze'de katledilenlerin sayısı 65 bini geçti
17:40 Amed yürüyüşünde Abdullah Öcalan’ın dev posteri açıldı
17:02 MİT Başkanı Şara ile görüşecek
16:45 Bayrampaşa Belediye Başkanı görevden alındı
16:44 Cemaatteki tecavüz davasında karar bozuldu, cezalar arttırıldı
16:40 Çadır eylemindeki işçilerden yeni kararlar
16:35 Geçici hükümet Nepal’de ulusal yas ilan etti
16:20 Tahliyeye kurul engeli
15:39 Kuzey ve Doğu Suriye halkları, Öcalan’ın özgürlüğü için eylemde
15:35 Wan'da yürüyüşe son çağrı
15:04 3 yılda İran 2 bin 910 kişiyi idam etti
14:52 Meclis Başkanı Kurtulmuş: Elimizi çabuk tutmalıyız
14:43 Sanatçılardan ‘Barışı toplumsallaştırmak’ buluşması
14:42 30 yıllık tutsağın, kardeşinin cenazesine katılma talebine ret
14:40 Êlih'te aynı aileden 4 kişinin katledilmesi protesto edildi
14:22 ‘Kent uzlaşısı’ davasına çağrı
14:13 Komisyonun 10’uncu toplantısı başladı
14:06 İnsan hakları örgütlerinden Zeyneb Celaliyan’ın tedavi hakkı için çağrı
13:38 Abdullah Öcalan: Hukuksal çözüm aşamasına gelindi
13:02 ‘Komisyon Öcalan ile görüşmeli, yasal düzenlemeler konuşulmalı'
12:34 Zeyneb Celaliyan'dan mektup: Zulme sessiz kalmayın
12:18 Kayyımın kapattığı Alo Şiddet Hattı yeniden hizmete sunuldu
11:59 AYM kararı hiçe sayılıyor: 'Sanal devriye'den 25 hesaba erişim engeli
11:42 Mêrdîn'de doktor saldırıya uğradı
11:30 Z.Ş.'yi öldürmeye teşebbüs eden sanığın duruşması ertelendi
11:29 Kazanhan'ın annesinden mahkemeye: Katili siz mi saklıyorsunuz?
11:28 DBP'den hükümete 'umut hakkı' çağrısı: Kararlar uygulanmalı
11:02 İranlı Prof. Dabashi: Bilge Öcalan’ın çağrısı bölgede kalıcı bir etki yaratacak
10:52 Köyceğiz Belediyesi Başkan Yardımcısı Örnek gözaltına alındı
10:34 Muğla'da orman yangını
10:11 'Kent Uzlaşısı' davası: Kürtlerin seçme ve seçilme hakkına saldırıdır
10:08 Arap aşiretleri öncüleri: Öcalan’ın mesajı halkların kardeşliğini güçlendiriyor
10:00 Amed ve Mêrdîn'de Musa Anter anması yapılacak
09:38 ‘Komisyon anadilde eğitimin önündeki bariyerleri kaldırmalı’
09:21 Öcalan Avrupa'ya gidişleri eleştirdi: Gençlere bilinçli bir göçertme politikası uygulanıyor
09:19 Türkiye Suriye'de ateşle oynuyor
09:18 Prof. Kariane Westrheim: Konsey ‘umut hakkı’na dair Türkiye’yi harekete geçirmeli
09:17 HDK’li Çakmak: Temel hedefimiz barışın toplumsallaşması
09:17 Katliam ihalesi: Av kotası arz talep doğrultusunda belirleniyor
09:12 Görme engelli dengbêjlerin dünyası: Xewnên Tarî
09:11 Av. Tekin: Komite 'umut hakkı' için Türkiye'ye baskı kurmalı
09:09 Şerzan Kurt’un babası: Süreçten umutluyuz, eşitlik istiyoruz
09:07 Amed-Wan arasında yaklaşık 1 yıldır adalet arıyor: Rojin’e ne oldu?
09:04 Tutsak yakınlarının süreç beklentisi: Abdullah Öcalan’ın fiziki özgürlüğü
09:01 Üniversite kütüphanesi valiliğe tahsis edildi: Eğitimciler tepkili
09:00 ATK’den yüzde 94 engelli tutsağa: DAİŞ’e karşı neden savaştın?
09:00 17 EYLÜL 2025 GÜNDEMİ
16/09/2025
23:27 Bayrampaşa Belediyesi Başkanı dahil 20 kişi tutuklandı
23:05 DEM Parti'li Çandar: Demirtaş ve Mızraklı serbest bırakılmalı
22:13 İngiliz sendikalarından Avrupa Konseyi’ne Abdullah Öcalan çağrısı
22:07 KESK'ten yarı zamanlı çalışma yönetmeliğine dava
21:06 Kalkan: Çözüm Önder Apo’nun özgürlüğüyle gelişir
20:54 Mersin ve Amed’de ilçe ilçe ‘umut hakkı’ yürüyüşüne çağrı
20:36 DEM Partili belediye eşbaşkanlarından kadın buluşması
19:44 İran rejimi 16 günde 126 insanı idam etti
19:41 Direnişteki işçilerden destek çağrısı
19:20 UN Women raporu: Dünya kadın haklarında alarm veriyor
19:15 Kayyım atanan belediye eşbaşkanlarından ‘Barış için imza standı’na ziyaret
19:10 Adana’dan Akbelen’e destek: 7554 sayılı yasa iptal edilmeli
18:14 Kadınlar Jîna Emînî için alanlarda: Jin jiyan azadî
17:32 Trump'tan Hamas'a: Tüm rehineleri hemen serbest bırakın
17:23 Wan’nın tüm ilçelerinde 'umut hakkı' yürüyüşüne çağrı
16:54 İran Konsolosluğu önünde Jîna Emînî anması: Özgür yaşamı inşa edeceğiz
16:53 BES'ten TİS kararlarına karşı imza kampanyası
16:42 'Öcalan'ın özgürlüğü toplumun özgürlüğüdür'
16:18 HDK soruşturmasında beraat ve ‘kovuşturmanın durması’ kararı
16:10 Mezopotamya Su Forumu Amed'de gerçekleştirilecek
15:26 ‘Özgürlük felsefesi dünyaya yayıldı’
15:20 Yandaş medyanın Pınar Aydınlar manipülasyonu
15:18 Tevriz Dora davası 10 Şubat’ta ertelendi
15:04 Kadın derneklerinden AK’ye ‘umut hakkı’ mektubu
15:00 Türkiye futbolunda ilk: Formada Kürtçe slogan yer aldı
14:18 Wan'da yürüyüşe çağrı: Öcalan'ın özgürlüğü sağlanmalı
14:10 Gazi Yaşargil'de sağlıkçılara dönük şiddet protesto edildi
14:07 Sûrfest programı belli oldu
13:49 Seqiz'da 'Jîna Emînî' grevi
13:39 Erdoğan: Süreç ivme kazanıyor
13:29 ÖHD'den Meclis'e çağrı: Kürtçeyi resmi statüye kavuşturun
13:25 Tutsaklara kitap engeli: Kurum güvenliğini bozabilir
13:24 ‘Jin, jiyan, azadî özgür bir yaşamın manifestosu’
12:51 İran'ın rejiminin 'affı' siyasi tutsakları kapsamayacak
12:47 Suriye’de 16 günde 13 sivil hayatını kaybetti
12:16 Filistin’den Gazze için uluslararası topluma çağrı
11:40 ‘Jîna Emînî’nin mücadelesi kadınlara rehberlik etti’
11:18 Borsa İstanbul'da operasyon: 14 gözaltı
11:06 Meksikalı kadınlardan ‘umut hakkı’ için eylem
11:00 Rusya Güvenlik Konseyi Sekreteri Şoygu Bağdat’ta
10:31 Bakanlar Komitesi'ne mektup: 'Umut hakkı'nda net sinyal ver
10:00 Yürüyüşe katılım çağrısı: Barışın yolu Öcalan'ın özgürlüğünden geçer
09:58 Rojava'dan kadınlara: Devrim ruhunu diri tutalım
09:43 Yazar Gezer: Devletli düşünme geleneğine karşı ‘Xwebûn’ bir kırılma yaratıyor
09:08 AK önünde eylem: 'Umut hakkı'nı uygulayın
09:06 Dêrsim'de deprem, heyelan ve taşkın riski
09:06 Gabar Dağı'nda yeni tehdit: 114 sondaj kuyusu açılıyor
09:05 Gilî Dağ'da çöp sorunu
09:04 Jîna Emînî’nin ardından: Kadın özgürleşmeden erkeğin özgürleşemeyeceği anlaşıldı
09:03 'Umut hakkı' tanınmayan ağır hasta tutsağın babası: Bu bize de işkence
09:02 Amed'deki yürüyüşe çağrı: Öcalan'ın özgürlüğünü haykıralım
09:01 Mızraklı’nın tahliyesine engelin gerekçesi: Örgütten ayrılmadı!
09:00 KJAR koordinasyon üyesi: Rojhilat ve İran'da yeni bir mücadele çizgisi var
09:00 16 EYLÜL 2025 GÜNDEMİ
08:50 Yazar, şair ve sanatçılardan Nesimi Aday için çağrı
08:34 İsrail Gazze'ye kara harekatı başlattı
08:14 Amed’de ilçe ilçe 'umut hakkı' yürüyüşü çalışması
15/09/2025
23:23 İzmir'de 5 ESP'li tutuklandı
22:43 İİT-Arap Birliği Ortak Zirvesi sonuç bildirgesi yayımlandı
21:44 Pınar Aydınlar'a bir ceza bir de beraat talebi YENİLENDİ
21:27 5’inci Suriye Forumu sonuç bildirgesiyle sona erdi
20:49 'Kara para' soruşturmasında adı geçen Tekdağ serbest
19:53 Avukatlar İmralı'dan döndü
19:43 ‘Zeytinlikler termik santrallere kömür olacak’
19:37 Kayyımın işten çıkardığı işçilerin eylemi 47’nci gününde
19:30 Erdoğan Şara ile Katar'da bir araya geldi
19:00 Çin: ABD diğer ülkelerin egemenliğini ihlal ediyor
18:55 Wan'da 'Yaşamak ve yaşatmak için örgütleniyoruz' kampanyası başlatıldı
18:50 'Umut hakkı' yürüyüşüne çağrı