Şerên li erdnîgariya Rojhilata Navîn, hilbijartinên li gelek welatan, gavên di çarçoveya peymanên rêyên nû yên enerjiyê de hatin avêtin, rûxandina ekolojîk, koçberî, xizanî û têkoşîna beşên civakî yên li dijî îstîsmarê geşedanên sereke bûn ku mohra xwe li sala 2024'an dan. Di sala 2024-an de, şerê Rûsya û Ukrayna berdewam kir; şerê Îsraîl û Hemasê di qonaxeke cuda de ye, Rejîma Baas a 61 salan bi dawî bû, nêzîkî du ji sê parên cîhanê çûn ser sindoqan. Her wiha êrîşên li ser xwezayê bênavber dewam kirin û di encamê de bi deh hezaran kes ji ber karesatan jiyana xwe ji dest dan.

 

Pêşketinên sala 2024'an konsepta stratejîk a ku NATO'yê di Civîna Bilind a Madrîdê ya sala 2022'an de qebûl kiribû ku piştî şerê Rûsya û Ûkraynayê hewl dida xwe weke "şefê cîhanê" bide nîşan dan. Daxwaza NATO'yê ya ji nû ve şekilkirina cîhanê di çarçoveya plana xwe ya nû ya stratejîk de, herêma Rojhilata Navîn veguherandiye xwînrijandinê.

 

Hêzên emperyalîst ên ku di çarçoveya plana navborî de tevdigerin, di nava salê de her ku diçe zêdetir behsa "Şerê Cîhanê yê Sêyemîn" ê ku Rêberê PKK'ê Abdullah Ocalan di destpêka salên 2000'î de pênase kiribû, kirin.

 

ŞERÊ RÛSYA-UKRAYNAYÊ 

 

Şerê li Ûkraynayê ku Rûsyayê di 24’ê sibata 2022’an de bi hinceta ku NATO dê nêzî sînorên xwe bibe da destpêkirin, sala xwe ya duyemîn temam kir. Şerê di navbera her du welatan de, tevî ku bi tundî kêm bû, tevahiya salê berdewam kir. Şer cara yekem di havîna 2024’an de derbasî axa Rûsyayê bû. Ukrayna karî Rûsyaya ku di qonaxên ewil ên şer de bi lez pêşde diçû, vegerîne sînorê xwe yê bakur. Li başûr, Ukrayna Rûsya paşde xist aliyê din ê çemê Dnipro.

 

Li gorî daneyên Komîseriya Bilind a Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî (NY) ji 17’ê mijdara 2024’an di şerê Rûsya-Ukraynayê de heta niha 10 hezar û 65 sivîlan jiyana xwe ji dest dane û 18 hezar û 679 sivîl jî birîndar bûne. Têkildarî hejmara leşkerên Rûs û Ûkraynayê yên di şer de jiyana xwe ji dest dane, ti agahî nehatine parvekirin. Lê tê texmînkirin ku ji artêşên her du welatan bi deh hezaran kes jiyana xwe ji dest dane.

 

Ne zelal e dê encama şer çawa be, tê diyarkirin ku di hilbijartinên 5ê mijdarê yên li DYA’yê de ji nû ve bijartina Donald Trûmp de bandorê vî şerî hebû. Beriya hilbijartinê Trump soz dabû ku alîkariyên ji bo Ukraynayê gelekî kêm bike.

 

SALA HILBIJARTINAN 

 

Yek ji geşedanên ku mohra xwe li salekê xist, hilbijartinên li gelek welatan hatin kirin bû. Di hilbijartinên serokatiyê yên ku di 5’ê mijdarê de li Amerîkayê hatibûn kirin de namzetê komarî Donald Trump bi ser ket. Trump dê di 20’ê çileya 2025’an de bi fermî dest bi wezîfeyê bike. Tê meraqkirin ku piştî ku Trump dest bi wezîfeyê bike dê têkiliyên DYA, Rûsya û Çînê çawa pêş bikevin.

 

Hilbijêrên li Rûsyayê di meha adarê de çûn ser sindoqan. Serokdewletê niha Vladîmîr Pûtîn bi 4 namzetan ji sedî 87,8 ê dengan bi dest xist. Li Meksîkayê hilbijartineke din a dîrokî hat kirin. Claudia Sheinbaum di dîroka welêt de wek yekem seroka jin hat hilbijartin û di hilbijartinên serokatiyê de 30 puan ji hevrika xwe ya herî nêzîk derket.

 

Di hilbijartinên 720 kursî yên Parlamentoya Ewropayê (PE) yên ku di 10'ê hezîranê de li 27 welatên endamên Yekîtiya Ewropayê (YE) pêk hatin, zêdebûna partiyên nîjadperest ên ku weke rastgirên hişk tên binavkirin, bal kişand. Di hilbijartinên pêşwext ên ku di 5’ê tîrmehê de li Îngilîstanê pêk hatin, Partiya Karker bi hilbijartina 410 wekîlan mafê desthilatdariyê bi tenê bi dest xist.

 

Piştî ku Serokkomarê Îranê Îbrahîm Reîsî di ketina helîkopterê de jiyana xwe ji dest da, 6’ê tîrmehê hilbijartinên serdema 14’an a serokkomariyê hatin lidarxistin. Mesûd Pezeşkiyan ku wek namzedê "reformxwaz" hatibû destnîşankirin, di tûra duyemîn a hilbijartinê de bi wergirtina ji sedî 53.7ê dengan bû serokomarê nû yê welêt.

 

Li Venezuelayê di hilbijartinên 29’ê tîrmehê de Nicolas Maduro bi ser ket. Maduro cara sêyemîn bû serokkomar. Di hilbijartinên 20’ê Cotmehê yên Parlamentoya Herêma Kurdistanê de, PDK’ê 39 kursî, YNK jî 23 kursî bi dest xistibûn. Li Herêma Kurdistana Federe hêj tifaqek nehatiye avakirin.

 

RÊYÊN ENERJIYÊ 

 

Hewldanên hêzên cîhanî û herêmî yên ji bo ji nû ve teşekirina serweriya xwe li erdnîgariya Rojhilata Navîn bi rêyên nû yên enerjiyê di sala 2024’an de jî berdewam kirin. Çînê di sala 2013’an de bi armanca "vejandina bazirganiya Rojhilat-Rojava" ya li ser rêya dîrokî ya Rêya Armûşê, projeya Înîsiyatîfa Kember û Rê da destpêkirin. DYA’yê di sala 2023’an de gavek nû avêt da ku serdestiya rê li ser Chinaînê biqede. Projeya Korîdora Aborî ya Hindistan-Rojhilata Navîn-Ewropa (IMEC) di Civîna Bilind a G-20-an de ku di 9-10-ê îlona 2023-an de li Hindistanê pêk hat hat ragihandin.

 

Hindistan û welatên Kendavê dê bi riya ku ji hêla serokên Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Hindistan, Erebîstana Siûdî, Mîrektiyên Yekbûyî yên Ereb (Îmarat) û welatên Yekîtiya Ewropî (YE) ve hatî ragihandin, bi Ewropayê re werin girêdan. Dewletên wekî Tirkiye û Iraqê di vê projeya rê de cih negirtin, ku armanca wê ew bû ku di navbera Asya-Rojhilata Navîn û Ewropayê de pêkvejiyana berfireh pêk bîne.

 

PEYMANA LI ENQEREYÊ

 

Tirkiye ku li derveyî rêya enerjiyê maye, ji bo ku bikeve lîstikê li alternatîfên nû digere. Di vê çarçoveyê de Serokê Giştî yê AKP'ê Tayyîp Erdogan di nava salekê de serdana Bexdayê kir û ragihand ku bi Iraq, Qeter û Îmaratê re li ser "Projeya Rêya Pêşketinê" pêşwext îmze kiriye. Piştî peymanê, Tirkiyeyê êrîşên xwe yên li ser herêmên Herêma Federal a Kurdistanê zêde kir. Di vê pêvajoyê de ji bilî êrîşên li ser herêmên Zap, Metîna û Avaşîn, Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê jî gelek caran bûne hedef. Wezîrên Parastinê yên Tirkiye û Iraqê piştî hevdîtinên ku di 15’ê tebaxê da li Enqereyê hatin kirin, "Peyaman Lihevkirina Leşkerî, Hevkariya Ewlehî û Têkoşîna Dijî Terorê" îmze kiribûn. Di çarçoveya rêkeftinê de, biryar hat dayîn ku li paytexta Iraqê Bexdayê, navendeke hevahengiya ewlehiyê ya hevbeş were avakirin. Tê diyarkirin ku hem êrîş hem jî peyman rasterast bi “Projeya Rêya Pêşketinê” ve girêdayî ne.

 

BI MILYONAN KOÇBER 

 

Ji ber şer û pevçûnên ku serê salê berdewam kirin, bi milyonan kes dîsa bûn koçber. Gelek penaber li dewletên ku çûne rastî gelek binpêkirinên mafên mirovan hatin. Her wiha bi sedan penaber li ser rêya koçberiyê jiyana xwe ji dest dan. Derya Spî bû gora gelek penaberên ku îsal ketine ser rêya koçberiyê. Di meha Çile de li peravên Antalyayê 6 cenaze bi tesadufî hatin dîtin. Di 24’ê sibatê de li peravên bakurê Senegalê keştiyek binav bû herî kêm 24 koçberan jiyana xwe ji dest dabûn. Di 14’ê adarê de li Behra Spî di qezaya keştiyê de herî kêm 60 penaberan jiyana xwe ji dest dabûn. Di navbera gulan û mijdarê de li Behra Spî ji ber binavbûna keştiyan herî kêm 102 kesan jiyana xwe ji dest dan. Di keştiya penaberan a di meha tîrmehê de li peravên Morîtanyayê binav bû herî kêm 89 kesan jiyana xwe ji dest dabûn. Di heman mehê de di encama şewata boteke penaberan a ku ji Haîtîyê bi rê ket de herî kêm 40 penaberan jiyana xwe ji dest dan.

 

ERDHEJ, ŞEWAT, LEHÎ Û TALANA EKOLOJÎK 

 

Polîtîkayên hêzên kapîtalîst hem li ekolojiyê hem jî li gelan zerareke mezin dan. Ji ber felaketên ku ji ber negirtina tedbîrên pêwîst û wêrankirina di xwezayê de rû dane, ziyanên mezin çêbûn.  Di roja ewil a salê de di erdheja bi lerza 7’an a ku li eyaleta Işikawa ya li rojavayê Japonyayê û li peravên Nîvgirava Notoyê pêk hat de 94 kesan jiyana xwe ji dest dan. Di 4’ê sibatê de ji ber şewata daristanan a ku li herêmên navendî û başûrê welatê Amerîkaya Başûr Şîlî ketibû 51 kesan jiyana xwe ji dest dabûn.

 

Di meha adarê de li Kenya û Brezîlyayê ji ber lehiyê 228 kes mirin. Di meha gulanê de li Afganîstanê di lehiyê de zêdeyî 400 kesan jiyana xwe ji dest dabûn. Di meha gulanê de li welatê Papûa Gîneya Nû ya Pasîfîk a Başûr ji ber şimitîna axê 670 kesan jiyana xwe ji dest dabûn. Li Nîjerê di hezîranê de ji ber barana zêde di lehî û şimitîna axê de 94 kesan jiyana xwe ji dest dan.

 

Li Sûdanê di 26’ê sibatê de ji ber hilweşîna Bendava Arbatê 60 kesan jiyana xwe ji dest dabûn. Di nava salekê de li Tayland, Sûdan, Vîetnam, Laos, Myanmar, DYA, Nepal û Spanyayê di erdhej, lehî, bahoza û şimitîna axê de herî kêm hezar û 291 kesan jiyana xwe ji dest dan.

 

BERXWEDANÊN JINAN

 

Yek ji mijarên girîng ên ku di tevahiya salê de derket pêş, berxwedana jinan bû. Berxwedana bi pêşengiya jinan bi taybetî li Îran û Afganîstanê îsal jî dewam kir. Li çar aliyê cîhanê jin tevahiya salê kolan neterikandin. Jinan li dora fikra "Jin, jiyan, azadî" li hev civiyan û bertekên xwe yên li hemberî tundî, komkujî, tacîz û tecawizê anîn ziman.

 

Çalakiya ku xwendekarê bi navê Ahoo Deryaî li Zanîngeha Azad a Îslamî ya Îranê di 2’ê mijdarê de li dijî qanûnên neçarî yên rejimê li dar xist, di çapemeniya cîhanê de cihek berfireh girt. Li paytexta Kenyayê Naîrobî bi hezaran jin ji bo protestokirina zêdebûna kuştina jinan di 28’ê çileyê de meşiyan. Piştî ku di 9’ê tebaxê de li bajarê Kolkata Bingala Rojava ya Hîndîstanê jinek bi tecawiz û qetilkirinê re bi deh hezaran jin daketin qadan û gotin “Şevê paşde vegerînin”.

 

Bi boneya 8'ê Adarê Roja Jinên Kedkar ên Cîhanê û 25'ê Mijdarê Roja Têkoşîna li Dijî Tundiya li Ser Jinê li gelek welatan ji Spanyayê heta Fîlîpînan, ji Kurdistanê heta Tirkiyeyê, ji Fransayê heta Pakîstanê li gelek welatan çalakiyên girseyî hatin lidarxistin.

 

VÎRUSA NÛ

 

Wek her sal îsal jî ji ber polîtîkayên tenduristiyê krîzên cuda derketin holê. Vîrûsa Monkeypox (mpox) îsal li Afrîkayê bi lez belav bû. Li Komara Demokratîk a Kongoyê zêdetirî 13 hezar û 700 bûyerên nexweşiya meymûnê û 470 mirinan hatine tomarkirin. Saziya tenduristiya giştî ya Afrîkayê, Navenda Afrîkî ya Kontrolkirin û Pêşîlêgirtina Nexweşan (CDC), li dijî vîrusê, ku piştî Komara Demokratîk a Kongoyê bi lez li welatên din ên Afrîkî belav bû, rewşa awarte ragihand.

 

Îsal li Bangladeşê 234 kes ji ber taya dengî ya ku bi mêşan belav bûye mirin. Li Sûdanê ji ber şewba kolerayê herî kêm 852 kes mirin.

 

Di daxuyaniyekê de ji ofîsa Zimbabwe ya Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanî (WHO), Afrîka, ji sedî 48’ê afrîkiyên ku bi nexweşiyê tenê mane, ji ber pergalên tenduristiyê yên qels û astengên darayî, û her weha nebûna gihîştina xizmetên tenduristiyê yên hewcedar in. Xebatkarên tenduristiyê yên jêhatî, derman, hilberên bijîjkî û teknolojiyên nûjen wî diyar kir ku ew nikarin bigihîjin wê.

 

SEROKÊN HAMAS Û HIZBULLAHÊ HATIN KUŞTIN

 

Pevçûna Îsraîl û Filistînê ya ku di 14'ê gulana 1948'an de dema dewleta Îsraîl hat îlankirin dest pê kir, tevahiya salê mezintir bû. Êrîşên Îsraîlê yên ku piştî êrîşên Hemasê yên di 7ê cotmeha 2023’an da dest pê kirin, bênavber dewam kirin. Gelek serokên Hamas û Hizbullahê hatin kuştin.

 

Di êrîşên Îsraîlê yên li ser Şerîda Gazzeyê de 192 jê rojnameger herî kêm 44 hezar kesan jiyana xwe ji dest dan û zêdeyî sed hezar kes jî birîndar bûn. Êrîşên Îsraîlê li Lubnan, Sûriye, Misir û Îranê belav bûn. Serokê Buroya Siyasî ya Hamasê Îsmaîl Henîyî, li Tehranê, paytexta Îranê, di 31’ê tîrmehê de; Paşê wî Yahya Sinvar di encama êrîşa Îsraîlê ya di 16’ê cotmehê de li Gazeyê jiyana xwe ji dest da.

 

Êrîşên Îsraîlê yên li ser rêberên Hamasê bi kuştina Muhammed Deîf, fermandarê Tûgayên Îzzeddîn El-Qassam, baskê çekdar ê Hamasê, di 13’ê tîrmehê de berdewam kir. Piştre serokê Hîzbullahê Hasan Nasrallah di 28’ê îlonê de got; Serokê Meclisa Rêveber a Hîzbullah Haşim Safiyuddîn ku dihat payîn cihê wî bigirta, di 22’ê cotmehê de li Beyrûtê hatibû kuştin.

 

Îsraîl di 17’ê îlonê de pagerên ku endamên Hizbullahê li Lubnanê bikar tînin teqandin. Vê rewşê şîroveyên "şerê elektronîk", "êrîşa sîxuriyê" û "serdema êrîşa sîber" bi xwe re anî.

 

LI SÛRIYEYÊ SERDEMEKE NÛ 

 

Yek ji geşedanên herî girîng ên salê jî bidawîbûna rejîma Baas a Sûriyeyê bû ku ev 13 sal in şerê navxweyî lê didome. Heyet Tehrîr El Şam (HTŞ) ku di "lîsteya terorê" ya gelek dewletan de cih digire û bi êrîşên xwe yên dawî careke din derketiye pêş, di 26'ê mijdarê de li dijî Helebê êrîşeke nû da destpêkirin. 13 roj piştî destpêkirina êrîşan, hikûmeta Şamê hat rûxandin. Bi vî awayî rejîma Esad a 61 salî bi dawî bû.

 

Dema ku nexşeya herêmê bi lez diguherî, Tirkiye û hêzên paramîlîter ên girêdayî wê, ji vê rewşê sûd werdigirin, Bakur û Rojhilatê Sûriyeyê jî kirin hedef. Artêşa Niştimanî ya Sûriyê (SNA) ku di bin fermandariya Tirkiyê de ye, bajarokên Şehba û Til Rifat ku zêdetirî sed hezar welatiyên Efrînê lê dijîn, dagir kir. Piştre Minbic kirin hedef. Pevçûnên ku di 26'ê mijdarê de dijwar bûn hê jî dewam dikin.

 

Sibe: Rojhilata Navîn

 

MA / Emrullah Acar